Η εφαρμογή του Target Model στην Ελλάδα, τον Νοέμβριο του 2020, παρουσιάστηκε ως ένα βήμα εκσυγχρονισμού και εναρμόνισης της εγχώριας αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας με το ευρωπαϊκό πλαίσιο.
Το συγκεκριμένο μοντέλο, που ήδη λειτουργούσε σε πολλές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στηρίζεται σε τέσσερις επιμέρους αγορές: την αγορά επόμενης ημέρας, την ενδοημερήσια αγορά, την αγορά εξισορρόπησης και την αγορά παραγώγων.
Στόχος του ήταν να ενισχύσει τον ανταγωνισμό, να αυξήσει τη διαφάνεια και, τελικά, να μειώσει τις τιμές της ηλεκτρικής ενέργειας για τον καταναλωτή. Ωστόσο, στην ελληνική πραγματικότητα, η εικόνα που έχει διαμορφωθεί είναι πολύ διαφορετική: οι τιμές της ενέργειας παραμένουν υψηλές, η αγορά παρουσιάζει στρεβλώσεις και ο καταναλωτής πληρώνει δυσανάλογο κόστος. Γιατί όμως το Target Model δεν λειτούργησε στη χώρα μας όπως προβλεπόταν;
Υπερσυγκέντρωση και περιορισμένος ανταγωνισμός
Πρώτος και σημαντικός λόγος είναι η υπερσυγκέντρωση που χαρακτηρίζει την ελληνική αγορά ενέργειας. Σε αντίθεση με μεγαλύτερες ευρωπαϊκές χώρες όπου δραστηριοποιούνται δεκάδες πάροχοι και παραγωγοί, στην Ελλάδα το παιχνίδι παίζεται από λίγους μεγάλους παίκτες. Η ΔΕΗ εξακολουθεί να έχει σημαντική παρουσία, ενώ ισχυρή θέση κατέχουν και ορισμένοι μεγάλοι ιδιώτες.
Η μικρή αυτή «πίτα» αφήνει περιορισμένα περιθώρια για πραγματικό ανταγωνισμό. Αντί, λοιπόν, οι καταναλωτές να απολαμβάνουν χαμηλότερες τιμές λόγω ανταγωνισμού, οι τιμές συχνά καθορίζονται από τις στρατηγικές λίγων εταιρειών που ελέγχουν την αγορά.
Η εξάρτηση από το φυσικό αέριο
Το δεύτερο μεγάλο πρόβλημα είναι η ενεργειακή εξάρτηση της Ελλάδας από το φυσικό αέριο. Σύμφωνα με το ευρωπαϊκό μοντέλο τιμολόγησης, η τελική τιμή του ηλεκτρικού ρεύματος καθορίζεται από την πιο ακριβή μονάδα που απαιτείται για την κάλυψη της ζήτησης.
Στην πράξη, αυτό σημαίνει ότι ακόμη και οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, που έχουν χαμηλό κόστος παραγωγής, πληρώνονται με βάση την τιμή του φυσικού αερίου, το οποίο αποτελεί συνήθως την ακριβότερη μορφή παραγωγής. Μετά την ενεργειακή κρίση που ξέσπασε το 2021 και τις τεράστιες αυξήσεις στο φυσικό αέριο, η Ελλάδα βρέθηκε εκτεθειμένη σε τιμές χονδρικής που εκτινάχθηκαν, επιβαρύνοντας άμεσα τους τελικούς καταναλωτές.
Περιορισμένες διασυνδέσεις
Το Target Model βασίζεται και στη διασύνδεση των εθνικών αγορών. Μέσω των καλωδίων και των ενεργειακών διαύλων, χώρες με πλεόνασμα ενέργειας μπορούν να εξάγουν σε χώρες με έλλειμμα, εξισορροπώντας τις τιμές και βελτιώνοντας την ασφάλεια του συστήματος.
Η Ελλάδα, λόγω γεωγραφικής θέσης και ανεπαρκών υποδομών, δεν διαθέτει ισχυρές διασυνδέσεις με τις γειτονικές χώρες. Οι υφιστάμενες γραμμές με Ιταλία, Βουλγαρία και άλλες χώρες των Βαλκανίων δεν επαρκούν για να διασφαλίσουν ότι η ελληνική αγορά μπορεί να λειτουργήσει ως πραγματικό κομμάτι της ευρωπαϊκής ενιαίας αγοράς ενέργειας. Έτσι, η χώρα παραμένει ενεργειακά απομονωμένη και εκτεθειμένη στις εσωτερικές ανισορροπίες.
Αδύναμη ρυθμιστική εποπτεία
Ένα ακόμη πρόβλημα είναι η αδύναμη εποπτεία και ο έλεγχος από τη Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας. Στην πράξη, έχουν παρατηρηθεί φαινόμενα χειραγώγησης της αγοράς, όπως το να κρατούν οι παραγωγοί χαμηλή διαθέσιμη ισχύ ώστε να ανεβαίνουν οι τιμές. Παράλληλα, οι μηχανισμοί ελέγχου δεν αποδεικνύονται επαρκείς για να αντιμετωπίσουν τέτοιες στρεβλώσεις. Το αποτέλεσμα είναι η λειτουργία μιας αγοράς που θεωρητικά είναι «ανταγωνιστική», αλλά πρακτικά μοιάζει περισσότερο με ολιγοπώλιο.
Η μεταφορά του κόστους στον καταναλωτή
Ίσως το πιο άδικο σημείο του Target Model, όπως εφαρμόζεται στην Ελλάδα, είναι ότι το κόστος μεταφέρεται σχεδόν άμεσα στον καταναλωτή. Οι προμηθευτές ενέργειας προσαρμόζουν τα τιμολόγια σύμφωνα με τις διακυμάνσεις της χονδρικής, χωρίς να απορροφούν ουσιαστικά τον κίνδυνο. Έτσι, η ευελιξία που προσφέρει το Target Model λειτουργεί εις βάρος του τελικού χρήστη. Το αποτέλεσμα φάνηκε ξεκάθαρα στην περίοδο της ενεργειακής κρίσης, όταν οι λογαριασμοί ηλεκτρικού ρεύματος εκτινάχθηκαν σε δυσθεώρητα ύψη, με τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις να καλούνται να καλύψουν τις απώλειες.
Η ελληνική ιδιαιτερότητα
Είναι σαφές ότι το Target Model δεν αποτελεί από μόνο του προβληματικό σύστημα. Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες λειτούργησε ικανοποιητικά, εξασφαλίζοντας σταθερότητα και πιο προσιτές τιμές. Το πρόβλημα είναι ότι το ελληνικό ενεργειακό τοπίο χαρακτηρίζεται από ιδιαιτερότητες που δεν επέτρεψαν την ομαλή εφαρμογή του: μικρή αγορά, εξάρτηση από εισαγόμενα καύσιμα, περιορισμένες υποδομές και έλλειψη πραγματικού ανταγωνισμού. Χωρίς δομικές αλλαγές, καμία θεωρητικά σωστή μεταρρύθμιση δεν μπορεί να αποδώσει τα αναμενόμενα αποτελέσματα.
Τι πρέπει να αλλάξει
Για να μπορέσει το Target Model να λειτουργήσει στην πράξη, απαιτούνται ουσιαστικές παρεμβάσεις. Πρώτον, χρειάζονται επενδύσεις σε νέες διασυνδέσεις, τόσο με τις γειτονικές χώρες όσο και με τα ελληνικά νησιά, ώστε να αυξηθεί η ασφάλεια και η ευελιξία του συστήματος. Δεύτερον, είναι απαραίτητη η περαιτέρω διείσδυση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, με στόχο να περιοριστεί η εξάρτηση από το φυσικό αέριο. Τρίτον, πρέπει να ενισχυθεί ο ρόλος της ΡΑΕ και να επιβληθεί αυστηρότερη εποπτεία, προκειμένου να αποφευχθούν πρακτικές χειραγώγησης. Τέλος, θα πρέπει να δημιουργηθούν μηχανισμοί που να προστατεύουν τον καταναλωτή από τις ακραίες διακυμάνσεις της αγοράς, ώστε να μη μεταφέρεται όλο το βάρος στους λογαριασμούς του.
Συμπερασματικά, το Target Model σχεδιάστηκε για να προσφέρει μια δίκαιη και αποδοτική αγορά ηλεκτρικής ενέργειας. Στην Ελλάδα, όμως, οι διαρθρωτικές αδυναμίες της αγοράς, η υπερσυγκέντρωση, η εξάρτηση από το φυσικό αέριο και η ανεπαρκής εποπτεία οδήγησαν στο ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα. Αντί να μειωθούν οι τιμές, οι καταναλωτές βρέθηκαν αντιμέτωποι με υπέρογκους λογαριασμούς, χωρίς ουσιαστική προστασία.
Το ζητούμενο, επομένως, δεν είναι να απορρίψουμε το Target Model, αλλά να προσαρμόσουμε την ελληνική αγορά στις προϋποθέσεις που απαιτεί. Μόνο τότε θα μπορέσει η χώρα να επωφεληθεί από τα πλεονεκτήματα μιας ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς ενέργειας και να προσφέρει στους πολίτες αυτό που υποσχέθηκε: φθηνότερο και δικαιότερο ηλεκτρικό ρεύμα.
Μιχάλης Χριστοδουλίδης
Διπλ Μηχανολόγος Μηχανικός ΑΠΘ
Ενεργειακός Αναλυτής
