Την περαιτέρω βαθιά αναδιάρθρωση της ενεργειακής πολιτικής της έχει ήδη δρομολογήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση, επιδιώκοντας να εκμηδενίσει την εξάρτησή της από τα ρωσικά ορυκτά καύσιμα. Οι εισαγωγές φυσικού αερίου από τη Ρωσία μέσω αγωγών έχουν υποχωρήσει δραστικά τα τελευταία χρόνια, ενώ η Ευρώπη στρέφεται σε εναλλακτικές πηγές, όπως το υγροποιημένο φυσικό αέριο, αξιοποιώντας ασφαλέστερες λύσεις και πιο αξιόπιστους προμηθευτές.
Σύμφωνα με τα δεδομένα το μερίδιο της Ρωσίας στις εισαγωγές φυσικού αερίου μέσω αγωγών στην Ευρωπαϊκή Ένωση μειώθηκε περισσότερο από 40 % το 2021 σε περίπου 11 % το 2024. Αν και η διαδικασία της ενεργειακής διαφοροποίησης είναι ιδιαίτερα απαιτητική και πολυδάπανη, η Ευρωπαϊκή Ένωση μέσα από επενδύσεις σε κρίσιμες υποδομές αλλά και μέσω του λειτουργικού και θεσμικού συντονισμού των κρατών-μελών εργάζεται ώστε να δημιουργηθεί μια καινούρια ευρωπαϊκή αγορά ενέργειας, πλήρως απαγκιστρωμένη από τα ρωσικά ορυκτά καύσιμα.
Προς την κατεύθυνση αυτή εξάλλου κινήθηκε το πρόσφατο Συμβούλιο των Υπουργών Ενέργειας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το οποίο συμφώνησε τη διαπραγματευτική του θέση σχετικά με το σχέδιο κανονισμού που προβλέπει τη σταδιακή κατάργηση των εισαγωγών ρωσικού φυσικού αερίου.
Το προτεινόμενο πλαίσιο εισάγει μια νομικά δεσμευτική και σταδιακή διαδικασία απαγόρευσης τόσο των εισαγωγών φυσικού αερίου μέσω αγωγών όσο και των εισαγωγών υγροποιημένου φυσικού αερίου.
Ποιες συμβάσεις επηρεάζει
Σύμφωνα με το σχέδιο, η πλήρης διακοπή έχει προγραμματιστεί να τεθεί σε ισχύ την 1η Ιανουαρίου 2028, με ενδιάμεσες φάσεις περιορισμού. Στην πράξη αυτό συνεπάγεται μια μεταβατική περίοδο για τις υφιστάμενες συμβάσεις προμήθειας. Συγκεκριμένα οι βραχυπρόθεσμες συμβάσεις που έχουν συναφθεί πριν από τις 17 Ιουνίου 2025 θα μπορούν να παραμένουν σε ισχύ έως τις 17 Ιουνίου 2026, ενώ οι μακροπρόθεσμες συμβάσεις θα μπορούν να συνεχίσουν να εκτελούνται έως την 1η Ιανουαρίου 2028. Όσον αφορά τις τροποποιήσεις των υφιστάμενων συμβάσεων θα επιτρέπονται αποκλειστικά για περιορισμένους και τεχνικούς λόγους, χωρίς να συνεπάγονται αύξηση των όγκων φυσικού αερίου.
Ειδική εξαίρεση προβλέπεται μόνο για ορισμένα κράτη-μέλη της Μεσογείου, τα οποία αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες δυσκολίες λόγω των πρόσφατων αλλαγών στα δίκτυα εφοδιασμού. Γεννάται φυσικά το ερώτημα αν η ρωσική κυβέρνηση ή οι ρωσικές ιδιωτικές εταιρείας ενέργειας που ελέγχονται ωστόσο απ' αυτή θα προσβάλουν τον μονομερή τερματισμό των συμβάσεων αυτών επιδιώκοντας υψηλές αποζημιώσεις ενώπιον τακτικών και διαιτητικών δικαστηρίων, όπως έχει συμβεί πολλές φορές στο παρελθόν.
Η αναφορά στον TurkStream
Μεταξύ των λοιπών προβλέψεων στο κείμενο των συμπερασμάτων του Συμβουλίου και κατόπιν ελληνική πρότασης, επετεύχθει να γίνει ρητή αναφορά στον αγωγό TurkStream, κάνοντας λόγο για αυστηρότερους μηχανισμούς ελέγχου στις ροές φυσικού αερίου που διέρχονται μέσω Τουρκίας. Η συγκεκριμένη πρόβλεψη έχει σκοπό να διασφαλίσει την αποτελεσματική εφαρμογή της ευρωπαϊκής απαγόρευσης στις εισαγωγές ρωσικού φυσικού αερίου, μέσω της αποτροπής έμμεσων μορφών παράκαμψης και επανεισαγωγής του στην ευρωπαϊκή αγορά.
Σύμφωνα με το άρθρο 7(α) του υπό διαμόρφωση κανονισμού, όλες οι ροές φυσικού αερίου που διέρχονται από την Τουρκία προς τη Βουλγαρία και την Ελλάδα θα θεωρούνται, κατά τεκμήριο, ρωσικής προέλευσης, εκτός αν αποδεικνύεται το αντίθετο. Γι’ αυτό το λόγο, οι εισαγωγείς θα πρέπει να παρέχουν αποδεικτικά στοιχεία για την προέλευση του αερίου, πιθανώς συμβατικά ή τελωνειακά έγγραφα, χωρίς, ωστόσο, να προστεθεί υπερβολική διοικητική επιβάρυνση.
Ωστόσο, δεν μπορεί να αγνοηθεί ότι η εφαρμογή των νέων κανονιστικών ρυθμίσεων αναμένεται να συνοδευτεί από σημαντικές εμπορικές, νομικές και τεχνικές δυσκολίες, ειδικά όσον αφορά τον αγωγό TurkStream. Η αντιστροφή αυτή του τεκμηρίου απόδειξης ίσως προσκρούει σε ορισμένα εθνικά δίκαια των εμπλεκομένων κρατών μελών, ωστόσο ο κανονισμός θα επικρατεί έναντι αυτών. Φυσικά, ανοιχτό παραμένει το ερώτημα εάν η Τουρκία θα συνεργαστεί στις διοικητικές διαδικασίες επαλήθευσης προέλευσης του φυσικού αερίου όπου απαιτούνται.
Από εμπορική και νομική σκοπιά, οι βραχυπρόθεσμες συμβάσεις προμήθειας φυσικού αερίου διάρκειας μικρότερης του ενός έτους, οι οποίες αφορούν συνήθως περιορισμένους όγκους, αναμένεται να έχουν λήξει έως ότου τεθούν σε ισχύ οι νέες διατάξεις. Αντίθετα, οι μακροπρόθεσμες συμβάσεις, οι οποίες καλύπτουν πολύ μεγαλύτερους όγκους σε βάθος χρόνου, είναι λογικό να κάνουν δυσκολότερη και χρονοβόρα τη μετάβαση σε εναλλακτικές πηγές και διαδρομές εφοδιασμού. Για την αντιμετώπιση αυτών των περιπτώσεων, η πρόβλεψη εξαιρέσεων ή η επίκληση νομικά τεκμηριωμένης ανωτέρας βίας, θα χρησιμοποιηθούν ως βάσεις της μη εκπλήρωση των συμβατικών υποχρεώσεων.
Οι εναλλακτικές
Παράλληλα, η αναζήτηση εναλλακτικών πηγών, όπως το αλγερινό φυσικό αέριο, έχει κινήσει ξανά το ενδιαφέρον της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αν και η Αλγερία δεν αξιοποίησε αρχικά τις ευκαιρίες που προέκυψαν από τη μείωση των ρωσικών ροών, εξαιτίας των χαμηλών επενδύσεων, της περιορισμένης παραγωγικής ικανότητας και της πολιτικής αστάθειας, τόσο οι τρέχουσες γεωπολιτικές συνθήκες όσο και η ανάγκη για ενεργειακή διαφοροποίηση πέραν του αμερικανικού υγροποιημένου φυσικού αερίου δημιουργούν ένα νέο περιθώριο συνεργασίας, ιδίως αν η χώρα υποστηριχθεί στη μετάβαση και προσαρμογή του ενεργειακού της τομέα.
Προκειμένου η Ευρωπαϊκή Ένωση να μην χρεωθεί το πολιτικό και νομικό κόστος μιας ατελέσφορης προσπάθειας, πρέπει η στρατηγική της να ακολουθήσει μια ομαλή, σταδιακή και συντονισμένη εφαρμογή. Εξίσου σηματική σ' αυτό το εγχειρήμα είναι η παρουσία της Ελλάδας, η οποία διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στο ευρωπαϊκό ενεργειακό γίγνεσθαι. Η χώρα μας βρίσκεται σήμερα, αδιαμφισβήτητα, μπροστά σε μια στρατηγική ευκαιρία, καθώς διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις για να ενισχύσει τον ρόλο της ως ενεργειακός κόμβος της Ευρώπης, συμβάλλοντας αφενός στην αναπρογραμματισμό των μη ρωσικών ροών φυσικού αερίου, αφετέρου στην υλοποίηση της ενεργειακής μετάβασης.
*Ο Ορέστης Ομράν είναι διεθνής δικηγόρος, ειδικός σε θέματα ενέργειας και Πρόεδρος του Think Tank SYNERGIA.
